Wat je niet wist over clichés
Door Marjon Cosijn
Je hebt vast wel eens gehoord dat je niet in clichés mag schrijven. Of nog erger: misschien is er een verhaal of een manuscript van jou wel eens afgewezen met de mededeling dat het te clichématig was.
Het cliché is een interessant, maar ook een gecompliceerd onderwerp. Daarom heb ik besloten om februari de ‘Maand van het Cliché’ te maken. Er verschijnen drie blogs achter elkaar over dit onderwerp. Daarin ga ik uitleggen wat een cliché is en hoe je het kunt herkennen. Ik ga je ook tips geven hoe je het cliché kunt opfrissen en zelfs hoe je je kennis over het cliché kunt inzetten in je tekst.
Het begrip cliché komt uit de drukkerij, waar van hout of metaal vormen werden gemaakt die eindeloos konden worden gebruikt.
Clichés moet je vermijden
Bij iedere schrijfcursus is het vaste prik: je leert dat je clichés moet vermijden. Ik kon nooit aanschuiven bij een training of een workshop of het onderwerp cliché kwam om de hoek. Dit onderdeel was op zichzelf al een cliché!
Wat is een cliché nu eigenlijk? Want als je weet waar je hebt over hebt, is het gemakkelijker om dat te vermijden of om er juist mee aan de slag te gaan .
Een cliché is volgens Van Dale een ‘versleten uitdrukking’.
Een verrassende beeldspraak
Maar zo is een cliché zijn leven niet begonnen. Het begon als een originele manier om iets onder woorden te brengen. Het verhaal van een cliché dat een beetje uit de mode is geraakt: ‘koperen ploert’. Stel je maar eens voor hoe heel lang geleden een boer op een dag de woonkeuken binnenkwam en tegen zijn vrouw Truus zei:
‘De zon is vandaag een koperen ploert’.
Truus was helemaal onder de indruk. Want zonder dat haar man zei dat de zon warm was en brandde, begreep zij precies wat hij bedoelde. Zelfs beter dan wanneer hij had uitgelegd hoeveel hij had gezweet en hoe droog de aarde was. De betekenis van het woordje ‘ploert’ kende zij maar al te goed. Nu haar man dat aan de zon had gekoppeld, had hij een manier gevonden om zijn dag en zijn ervaring in een paar woorden treffend samen te vatten.
Zo wordt een vondst een cliché
Truus kwam bij haar vriendin Bets. Het was een zomerdag. Zo’n dag waarop je liever de schaduw opzoekt. Terwijl ze het zweet van haar voorhoofd wiste, zei ze tegen Bets: ‘De zon is vandaag een koperen ploert’. Haar vriendin vergat prompt haar thee op te drinken. Ze zag het beeld helemaal voor zich. Vervolgens leende zij deze woorden en verspreidde die verder.
Clichés maken een tekst saai
Ook al waren clichés ooit nog zo fris, door het vele gebruik zijn ze versleten. De oorspronkelijke verrassing is verloren gegaan. Daarmee heeft het cliché echter niet zijn betekenis verloren: de zon kun je nog steeds heel goed vergelijken met een koperen ploert, maar deze vergelijking heeft zijn sprankeling verloren. ‘Afgezaagd’ noemen we zo’n uitdrukking dan ook wel.
Voorbeelden van clichés
Clichés zijn zo vaak gebruikt dat het vaste uitdrukkingen zijn geworden.
- daar kraait geen haan naar
- de kost gaat voor de baat uit
- de tering naar de nering zetten
Ook dit zijn clichés:
- lekgestoken worden door de muggen
- oorverdovend stil
- klaar zijn voor een nieuwe uitdaging
Clichés opfrissen
Mijn volgende blog gaat over het opfrissen van clichés. Want als je weet wat een cliché is, ben je er nog niet als schrijver. Misschien vindt je het leuk om deze week eens te kijken of je clichés herkent. Dat lukt het beste met teksten van een ander. Daarin zie je dit soort zaken altijd gemakkelijker dan in je eigen teksten.
Ik ben benieuwd naar jouw mening
- Ken jij voorbeelden van clichés?
- Herken je clichés in je eigen tekst?
- Helpt deze blog daarbij?
Je kunt je tips of ervaringen in het antwoordveld hieronder kwijt.
Leuk onderwerp, Marjon!
Een cliché is niet altijd duidelijk. Staande uitdrukkingen en gezegdes zijn dat natuurlijk wel. Twee trucjes die ik gebruik om clichés te vermijden:
– een omgekeerd cliché is vaak herkenbaar en fris genoeg. Zo is “emotionele incontinentie” inmiddels redelijk cliché geworden voor een onbedaarlijke huilbui. In mijn ms Achter de nevel (werktitel) gebruik ik “emotionele obstipatie”. “Omgekeerd” overigens niet té letterlijk nemen. Wat als je ergens met zevencentimeterslaarzen doorheen loopt? Voor een “hart van goud” kun je een ander lichaamsdeel van goud maken … Of het hart van een herkenbaar, snel verwerend of ultragoedkoop materiaal maken …
– gezegdes uit andere talen kunnen een leuk en herkenbaar alternatief zijn voor het Nederlandse equivalent. Bijv. “Als je een varken de kerk binnenlaat, springt hij op het altaar” heb ik eens in Litouwen (in het Engels vertaald) gehoord. (ALT voor geef je een vinger dan pakt hij de hele hand). Ik gebruik geregeld Chinese wijsheden als (hopelijk) verfrissende doordenkertjes (“Je kunt niet vermijden dat de vogels van verdriet overvliegen, maar wel dat ze nesten in je haar maken.”). Ik zou wel oppassen met Engelse uitdrukkingen omdat deze doorgaans tamelijk bekend zijn en dan de schrijver als fantasieloos of goedkoop worden aangerekend.
Ik hoor graag andere trucs :) Ik ben dan ook erg benieuwd naar jouw volgende blogs op dit gebied!
Klopt Leonardo, er bestaat geen regel wanneer een groep woorden een cliché is. Van fris naar versleten. Wie bepaalt wanneer het zover is? Dank voor je aanvullingen! Het cliché omdraaien of uit andere talen halen. Ik vind het varken in de kerk echt prachtig! Zo beeldend. Je brengt me op ideeën, want ik ken heel veel Griekse uitdrukkingen.
Elkaar op ideeën brenegn is precies de reden waarom ik jouw platform zo waardeer, Marjon! Fijn dat ik mag bijdragen.
Dank je wel voor dit onderwerp. Het maakt me attent op hoe gemakkelijk ik clichés gebruik. Vooral omdat ze teksten net even uit de familie doorsnee gedachten halen. Uit nodigen tot creatief denken over het dagelijkse leven. Maar na verloop van tijd een uitgesleten karrespoor worden, dat was aan mijn aandacht ontsnapt.
Leuk onderwerp hè! Clichés zijn prima. Zo lang je die bewust gebruikt. Familie Karrespoor, ook leuk :)
Is dit een contaminatie??? Nieuw woord door samenvoeging geboren.???
Contaminatie. Staat te boek als ‘fout’. Maar ik verheug me op een succesvolle contaminatie, die op weg gaat een cliché te worden.
Toen de mail al op de digitale snelweg onderweg was dacht ik aan neologisme, dat is het woord dat ik bedoelde. Brandend verlangen is een cliché? bloedend hart.
Ja, brandend verlangen, bloedend hart, smachtende ogen. Alles wat je herkent als ‘vaak gebruikt’ valt onder het begrip cliché. Het is leuk om daarmee te spelen en alternatieven te zoeken. Leuk voor jezelf en voor je lezers.
Letterlijk betekent neologisme nieuw woord, van Grieks neo/nieuw en logos/woord.
‘Familie Karrespoor’ in plaats ‘familie Doorsnee’ zou dus idd een neologisme zijn. En dan met extra knipoog naar het begrip ‘cliché’ vanwege ‘Karrespoor’. Maar ik ben zeker geen autoriteit op dit gebied. Zou leuk zijn om te horen wat @leonardopisano:disqus hierover te zeggen heeft.