Hoe je cliché’s opfrist
Door Marjon Cosijn
Februari is de ‘Maand van het Cliché. In een serie van drie blogs neem ik je mee langs dit begrip. In mijn blog
Wat je nog niet wist over clichés besprak ik hoe clichés ontstaan zijn en hoe het komt dat ze hun sprankeling verloren zijn.
Niemand wil verhalen schrijven die volstaan met clichés. Die veelgebruikte en afgezaagde uitdrukkingen nodigen niet uit tot lezen. Ze maken verhalen saai en voorspelbaar. Dat is het laatste wat je als schrijver wilt.
Je wilt je lezers bij de les houden. Daarom moet je hen verrassen. Met je verhaalidee, met je personages, met je plots, maar ook met je taal. Door je woordkeuze kun je de lezer op het puntje van zijn stoel laat zitten.
In deze blog vertel ik je hoe je clichés kunt opfrissen. Want ze vermijden is een illusie.
Waarom clichés onvermijdelijk zijn
Clichés zijn uitdrukkingen die zó treffend zijn dat ze meteen een goed beeld van de situatie geven. Vaak wordt er een vergelijking gebruikt, zoals ‘de zon is een koperen ploert’. Juist omdat deze woorden onmiddellijk een beeld en een gevoel oproepen, worden zij eindeloos door iedereen herhaald. En daarmee verliezen ze hun zeggingskracht.
Door die eindeloze herhalingen zitten clichés in ons collectief geheugen geëtst. Het collectief geheugen bestaat uit informatie waarover iedereen beschikt. Clichés blijven levend, omdat ze door hergebruik steeds opnieuw geactiveerd worden.
Clichés opsporen
Clichés zijn dus onvermijdelijk. Gebruik ze gerust in de eerste versie van je verhaal. Wanneer je woorden moet geven aan een situatie of een gevoel, is het cliché vaak het eerste dat bij je opkomt.
Dat is prima. Het helpt je het beeld neer te zetten. Maar in een later schrijfstadium is het belangrijk dat je je tekst nakijkt op clichés. Spoor ze op en vraag je af wat ermee wilde zeggen.
Cliché opfrissen
Ik heb hierboven ook een cliché gebruikt: ‘de lezer op het puntje van zijn stoel zetten’ is een cliché. Het is een sterk beeld dat precies weergeeft wat ik bedoel, maar het is zeker niet nieuw. Ik neem dit cliché en ga ermee spelen. Beetje rommelen op papier. Ik vraag me af wat ik wil zeggen, en hoe ik dit anders kan verwoorden. Hierdoor ontdek ik een aantal mogelijkheden.
Zeg het anders!
Ik zou de lezer kunnen: betoveren, fascineren, meeslepen, strikken of charmeren. Ik zou hem reikhalzend pagina’s kunnen laten omslaan. Het is misschien nóg spannender om het woord ‘halsreikend’ te gebruiken. Dat is minder bekend, maar wel correct. Mijn lezer slaat nu gefascineerd de pagina’s om in plaats dat hij op het puntje van zijn stoel zit.
Er zijn eindeloos veel mogelijkheden om te zeggen wat je wilt zeggen. Wees geen luie schrijver: spoor de clichés in je verhaal op en zoek goede alternatieven. Zo krijgen je verhalen een originele toon.
Ik heb ook gepuzzeld met het begrip ‘cliché’. Uiteindelijk heb ik de volgende definitie gevonden: ‘een cliché is een uitdrukking die aan zijn eigen succes ten onder is gegaan’. Wanneer ik zoiets op papier zie ontstaan, besef ik dat op deze manier bezig zijn met taal een essentieel onderdeel is van het schrijversvak.
Volgende week: aflevering 3 over clichés
Volgende week schrijf ik een blog over hoe je je kennis van clichés kunt inzetten in je tekst.
Ik wil graag weten hoe jij dat doet.
- Kun jij clichés herkennen in je tekst?
- Wat doe jij als je teveel clichés in je tekst ziet?
- Kun je zelf een uitdrukking verzinnen die zo sterk is dat het een cliché zou kunnen worden? Waar moet deze aan voldoen?
Je kunt je tips of ervaringen in het antwoordveld hieronder kwijt.
Ik kwam een website tegen met Spaanse spreekwoorden. Als je die letterlijk vertaalt, krijg je een verfrissende uitdrukking die niet afgelikt klinkt en desondanks duidelijk is qua beeld. Inspireert ook om met de bekende Nederlandse te gaan spelen. Ik hoor graag van websites uit andere taalgebieden!
http://www.donquijote.org/spaans-taal/spreekwoorden/
@leonardopisano:disqus, ja! ‘Stelen’ uit andere talen. Ik moet ergens een boekje met Griekse spreekwoorden hebben liggen. Een website ken ik niet, maar wie weet vind ik die nog. Wat een briljant idee!
Voor degenen onder ons die willen beginnen met zoeken: http://spreekwoorden.startpagina.nl/
@disqus_pyFszNL7S2:disqus kun je contact met mij opnemen? Jij bent de winnares van de maand Februari. Ik heb een cadeautje voor je!
Hier ben ik :-) Ik heb je mijn e-mailadres getuurd via contact op je website.
@disqus_pyFszNL7S2:disqus, kijk ook eens hier: http://wqd.nl/OSMSonFB
Gewoon leuk ! :)
Het (een uitspraak) zette mijn lichaam in vuur en vlam. May I have your votes, please? Cliché of lekker laten staan?
Iets in vuur en vlam zetten is een cliché, het is zeker niet nieuw. Maar toch kan het verrassen, hangt van het gebruik / de context af.
Sandra, we zijn naarstig naar je op zoek vanwege het feit dat je de winnares bent van de maand Februari. Marjon heeft een cadeautje voor je! Wil je contact opnemen met Marjon? dat kan via @marjonsarneel:disqus
Gedaan, dank je wel voor het zoeken. Dit bericht kreeg ik via de mail, het voorgaande bericht niet. Ik heb nu op de followknop geklikt en hoop nu innig verbonden te zijn.
Fijn dat we je “gevonden” hebben :)
Ik heb de follow-actie gezien ! Leuk!
Zigzaggende tranen zie ik ook in scherpe, gelijkmatige hoeken. En bij tranen die slalommen vroeg ik me meteen af: waar omheen dan?
Ja mooi, hoe iedereen eigen associaties krijgt… we zoeken verder : )
Wat leuk dat de discussie hier doorgaat. Wat jammer dat ik daar geen melding van krijg. Moet ik daar iets voor doen?
Voor zover ik weet, is de enige manier: af en toe terugkomen. Maar ik ga het navragen : )
Ik heb dit bericht in mijn mail ontvangen, maar kon niet door klikken om antwoord te geven. Nu heb ik een mail waarin staat hoeveel replies ik heb gereceived. Blij mee.
Marjon, wat vind je van een clichë dat wat anders is verpakt en daardoor (bijv) een wat humorisctische setting krijgt? Bijvoorbeeld: “Rinus Remspoor is ook weer naar de w.c. geweest.” [*Dit veronderstlt dat remsporen als metafoor voor poepstrepen in de wc-pot inmiddels cliché is]
Cliché opfrissen met remsporen :)
Ja, dit is leuk, Leonardo: het cliché hergebruiken in een nieuwe hoedanigheid. Goed idee!
Een goede vriend van me zegt altijd: in goede tijden leer je je vrienden kennen. Moet ik toch eens in een verhaal gebruiken.
Metaforen zijn altijd sterk, gezien het beeld en de achterliggende betekenis. Als ze met grote voeten zijn platgelopen, worden het clichés. Je moet gewoon de eerste zijn :). Fris taalgebruik. Laarzen bij de keukendeur die als paraplubak dienstdoen: is dat geen alternatief voor maat kano, wat inmiddels tot een cliché is verworden?
Laarzen bij de keukendeur die als paraplubak dienstdoen. Dat vind ik ook humor. Maar het beeld klopt wel: zoals je bij ‘maat kano’ de enorme voetomtrek ziet, roept ‘paraplubak’ een duizelingwekkende hoogte op. Alleen lijkt jouw vondst me niet compact genoeg. Ik zie op zaterdagavond mijn man nog niet tegen onze zoon roepen: ‘hé, laarzen bij de keukendeur die als paraplubak dienstdoen, mag ik er ook even bij?’ terwijl ‘maat kano, effe opzij’ heel gangbaar werd.
Een paraplubak is voor meer dan een paraplu bedoeld. Dat impliceert ook een zekere wijdte. Ben wel met je eens dat je iets meer context moet hebben. :)
Bij mij staan er in de paraplubak ook wandelstokken :-)
En deze?
Het verlangen is een eekhoorn: het blijft knagen.
Ik zie hem voor me! Mooie tegenstelling zit er in: zo’n lieflijk diertje, en dan dat vervelende knagen :)
Toch ben je beperkt: tranen biggelen. Je kunt ze laten glijden of rollen, maar dat vind ik zo gezocht. Biggelen is duidelijk.
Jij realiseert je dat ’tranen biggelen’ een cliché is. Dat doet niet iedereen. En je hebt gelijk, sommige beelden zijn zó sterk. Die wil je gewoon zo houden.
Woorden als sijpelen, (van een drankje) nippen: dat zijn m.i. geen clichés maar geven een specifiek beeld. In die zin vind ik biggelende tranen ook niet echt een cliché. Als je zegt: toen gingen de sluizen open om een obedaarlijke huilbui te omschrijven, ja, dat vind ik (inmiddels) wel cliché.
Toch heeft @disqus_pyFszNL7S2:disqus wel een punt @leonardopisano:disqus
Een cliché is specifiek beeld dat door overmatig gebruik versleten is. Het heeft zin om je als schrijver tenminste bewust te worden van dit soort uitdrukkingen. Dan kun je bewust kiezen welke je aanhoudt en welke je ombouwt.
Maar die sluizen die open, die wil ik inderdaad niet meer lezen :(
ik heb een alternatief voor die sluizen in mijn ms Achter de nevel, maar die houd ik voor me ;-)
Als ALT voor biggelen: Tranen die slalommend een weg vinden naar haar mondhoeken (kin)?
En wat kun je blij worden van mooie vondsten :) Als Achter de nevel is gepubliceerd gaan we met z’n allen op zoek.
Slalommende tranen. Het beeld klopt wel. Zo zonder context voelt het als erg gezocht, hangt dus ws van de stijl af of het kan of juist teveel is.
Ach, ik verzon het ter plekke, dat zigzaggende tranenspoor :) Trek het naar een bovenliggend niveau: een herformulering van een sleetse uitdrukking. Een goede wijn die geen krans behoeft in nieuwe zakken doen, of zo. Taalspitsvondigheden: ik gooi meer vondsten weg dan dat ik ze gebruik. Ik bedenk soms ook nieuwe woorden, zoals nozel (vreemd genoeg bestaat dat niet i.t.t. onnozel).
Met zigzaggend tranenspoor heb ik meer dan met slalommende tranen. Dat komt misschien omdat ik niet ski, maar wel af en toe achter de naaimachine (zigzagknop) zit! Het gaat allemaal om associaties.
Ieder zijn ding :) Zigzaggen associeer ik meer met abrupte richtingsveranderingen (dus scherpe hoeken, zoals bij de zigzagstrepen op de rug van een adder), waar ik bij slalommen afgeronde bochten voor me zie. Maar het is maar een van de zillion voorbeelden. Juist door de hogerliggende gemeenschappeliojke factor te zoeken, open je het creatieve schrijversbrein zijn eigen associaties te maken. Wat is schrijven toch leuk, hè?
Schrijven is zo leuk @Leonardo. En eindeloos inspirerend om hier elkaar ‘vliegen af te vangen’ :)
Je bedoelt: “voor elkaar de vliegen te vangen”? ;)
Precies, @leonardopisano:disqus, je bent mijn literaire geweten :)
Ik vind het altijd geweldig als de spellingcontrole mij streng vertelt dat een woord uit mijn tekst onbekend is. Yes! Nieuw woord uitgevonden!
Ja hoor ik herken clichés als ik ze zie, de meeste dan toch. Zie ik er veel in een tekst dan lees ik er gewoon over heen:)… een beetje schuin want je weet toch al wat er staat. Luister ik naar een boek, waarin alle clichés worden voorgelezen, dan stop ik er mee. Het is langdradig en saai als er veel clichés in een verhaal zitten. Even saai als bij een verhaal dat een cliché is geworden.
Een cliché moet kort en bondig weergeven wat er bedoeld wordt.
Wij hebben familieclichés: “worstigheid” is er zo een. En “De domste boeren…..” (“oogsten de dikste aardappels” maar dat laatste hoeft er niet eens meer achter).. Oja en de mooiste “streepgat”
Familiewoorden! Ik ben er dol op: wat denk je van ‘spug’ voor een langpootmug :) Thuistaal heeft soms wel wat uitleg nodig. Bij ‘streepgat’ bijvoorbeeld.
‘streepgat’ was een uitvinding van onze dochters die elke ruif op het veld zo noemde… nee, niet de ruif maar de gaten die door de latjes naast elkaar werden overgelaten… snap je?Dus nu is het nog in gebruik bij spijlen…. Spug is ook leuk…
Streepgat, ik kon er van alles bij bedenken, behalve dat! Waarschijnlijk omdat ik niet uit een sportfamilie kom. Veel gemist :(
Niks geen sport hoor.. maar gewoon de voederbakken (waar hooi in gaat) van de koeien in de afgegraasde weilanden
haha, streepgat. Blijkt toch iets anders te zijn dan ik dacht. Hoe lastig is toch duidelijk formuleren :)